सर्वसाधारण नेपालीहरूले दैनिक जीवनमा प्रयोग गर्ने पात्रो (पञ्चाङ्ग) निर्माणको विधि अहिले ज्योतिषशास्त्रमा विवादको विषय बनेको छ। कतिपय ज्योतिषीहरू परम्परागत सूर्यसिद्धान्त विधि नै निरन्तरता दिनुपर्ने पक्षमा छन् भने केही विद्वान् खगोलीय पिण्डहरूको वास्तविक गति तथा अवस्थाको अवलोकन गर्दै गणना गर्ने ‘केतकी ग्रहगणित’ विधि अपनाउनुपर्ने तर्क गर्छन्।
नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिले मङ्गलवार जारी गरेको सूचना अनुसार आगामी २०८३ सालको पात्रो २०८२ सालकै अनुरूप बनाइनेछ। समितिले स्पष्ट पारेको छ कि केतकी ग्रहगणितबाट पात्रो तयार गर्न थप समय र छलफल आवश्यक भएको कारणले अहिलेको वर्षमा साविककै प्रणाली अपनाउने निर्णय गरिएको हो।
समितिका कार्यकारी निर्देशक आचार्य लक्ष्मण पन्थीका अनुसार विगतमा सूर्यसिद्धान्त अनुसार सूर्य र चन्द्रमा, बाँकी सात ग्रहका लागि केतकी ग्रहगणित प्रयोग गरेर पञ्चाङ्ग गणना गरिएको थियो। तर २०८३ सालका लागि सबै ग्रहमा केतकी सिद्धान्त लागू गर्ने निर्णय भए पनि गणनामा एकरूपता नहुँदा थप छलफल आवश्यक देखिएको उनले बताए।
केतकी ग्रहगणित पुराना भारतीय ज्योतिषाचार्य वेङ्कटेश केतकरको नामबाट विकसित प्रणाली हो। यसमा आकाशीय पिण्डहरूको वास्तविक गति र अवस्थाको अवलोकन गरेर पञ्चाङ्ग गणना गरिन्छ। प्राध्यापक श्रीकृष्ण अधिकारीका अनुसार सूर्यसिद्धान्तमा आधारित गणना केही फरक देखाउँछ भने केतकी विधिले यथार्थपरक परिणाम दिन्छ।
विशेषज्ञ ज्योतिषी प्रीति आत्रेय ज्ञवालीका अनुसार, नयाँ प्रणाली अपनाउँदा तिथिमितिमा सानो फरक पर्न सक्छ, तर सार्वजनिक उपयोगका लागि अहिलेको परम्परागत प्रणाली पर्याप्त सुरक्षित र व्यवहारिक छ।
समितिले आगामी वर्षका चाडपर्व र शुभ मुहूर्त निकाल्ने काममा भने कुनै समस्या नपरोस् भनेर परम्परागत शैलीमा पात्रो प्रकाशित गर्ने जनाएको छ। भविष्यमा केतकी ग्रहगणितलाई सरकारी, वेधशाला र विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठानसँग समन्वय गरेर व्यापक छलफलपछि प्रयोग गर्ने योजना रहेको समितिले जनाएको छ।
नेपालमा सरकारी स्तरमै पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिद्वारा निर्धारण गरिएको पात्रो देशभर लागू हुने र प्रत्येक वर्ष परम्परागत तथा वैज्ञानिक दृष्टिकोणबीच सन्तुलन कायम राख्दै प्रकाशित हुँदै आएको छ।
यसैगरी, नेपाली पात्रो परम्परा १९४६ विक्रम संवतदेखि सुरु भएको हो र पण्डित तोयानाथ पन्तले पहिलो पटक नेपाली पात्रो छापेका थिए। उनका वंशजहरूले अहिले पनि तोयानाथ पन्तको पञ्चाङ्ग प्रकाशन जारी राखेका छन्।
