नेपालका बैंक तथा वित्तीय संस्थाले हालसम्म करिब ४ खर्ब रुपैयाँ जलविद्युत् आयोजनामा लगानी गरेका छन्। नेपाल राष्ट्र बैंकले जलविद्युत् क्षेत्रमा अनिवार्य लगानीको व्यवस्था गरेपछि यो क्षेत्र सबैभन्दा आकर्षक बनेको थियो। तर प्रविधिको तीव्र विकास, विशेषगरी सौर्य ऊर्जाको लागतमा आएको निरन्तर गिरावटसँगै बैंकहरू नयाँ जलविद्युत् आयोजनामा लगानी विस्तार गर्न हिच्किचाउन थालेका छन्।
प्राइम कमर्शियल बैंकका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत सञ्जीव मानन्धरका अनुसार, सौर्य ऊर्जाको घट्दो लागतले जलविद्युत् क्षेत्रमा जोखिम बढाएको छ। “अब हामी ठूला जलविद्युत् परियोजनामा लगानी गर्न रोकिसकेका छौँ, साना आयोजना मात्र थोरै लगानी गर्दैछौँ,” उनले बताए।
जलविद्युत् क्षेत्रका चुनौती
निजी ऊर्जा उत्पादकहरूको संस्था (इप्पान)ले पनि पछिल्ला कानूनी व्यवस्थाले जलविद्युत् क्षेत्रमा समस्या बढाउन सक्ने भन्दै चिन्ता व्यक्त गरेको छ। यस्तै, जलवायु परिवर्तनका कारण वर्षातको प्रवृत्तिमा आएको परिवर्तन, प्राकृतिक प्रकोप, र जलस्रोतमा देखिएको अस्थिरताले जलविद्युत् आयोजनाको भविष्यलाई थप जटिल बनाइरहेको छ।
अर्कोतर्फ, जलविद्युत्को उत्पादन लागत अझै उच्च छ। निजी क्षेत्रका अधिकांश जलविद्युत् आयोजनामा प्रतिमेगावाट लागत २० करोड रुपैयाँभन्दा माथि पुगेको छ। त्यसमाथि प्राकृतिक प्रकोपसँग जुध्न थप खर्च हुने अवस्था छ।
सौर्य ऊर्जाको रफ्तार
सौर्य प्रविधिमा भएको प्रगति जलविद्युत् क्षेत्रका लागि ठूलो चुनौती बनेको छ।
-
केही वर्षअघि मात्रै सौर्य प्यानलको ऊर्जा रुपान्तरण क्षमता ९–११% थियो, अहिले २०–२३% पुगेको छ।
-
परीक्षण चरणका नयाँ प्यानलहरूले २८% सम्म ऊर्जा रुपान्तरण गर्न थालेका छन्, प्रयोगशालामा यो क्षमता ४०% नजिक पुगेको बताइएको छ।
-
१ वर्गमिटरमा १ किलोवाट ऊर्जा पर्ने अवस्थामा पहिले ११० वाट मात्रै विद्युत उत्पादन हुने गर्थ्यो भने अहिले त्यही प्यानलले २००–२३० वाट उत्पादन गर्न सक्छ।
सोलार प्यानलको लागत पनि तीव्रगतिमा घटिरहेको छ।
-
घरको छतमा सौर्य जडान गर्दा प्रतिमेगावाट ४ देखि ४.५ करोड रुपैयाँ खर्च हुन्छ।
-
जग्गा किनेर ठूला परियोजना सञ्चालन गर्दा पनि ५–६ करोड रुपैयाँ प्रतिमेगावाट लागतमा विद्युत उत्पादन गर्न सकिन्छ।
-
परियोजना निर्माण अवधि पनि छोटो छ – ६ महिना देखि १ वर्षमै विद्युत बेच्न सकिन्छ।
ब्याट्री लागत मुख्य चुनौती
हाल सौर्य ऊर्जा भण्डारण गर्न प्रतिमेगावाट करिब १० करोड रुपैयाँ पर्ने ब्याट्री आवश्यक पर्छ। तर, नयाँ अनुसन्धानका कारण ब्याट्रीको लागत चाँडै घट्ने अनुमान गरिएको छ। लागत घटेपछि सौर्य ऊर्जाबाट प्रतिमेगावाट १२–१५ करोडमै विद्युत उत्पादन गर्न सकिने अवस्था आउनेछ।
भविष्यप्रतिको प्रश्न
यसरी हेर्दा, जलविद्युत् आयोजनाको लागत अझै बढी र जोखिमयुक्त देखिँदै जाँदा सौर्य ऊर्जा भने सस्तो, छरितो र छिटो उपलब्ध हुने विकल्प बन्दै गएको छ। फलस्वरूप जलविद्युत्मा अर्बौं लगानी फसेको नेपालमा यस क्षेत्रको भविष्य थप चुनौतीपूर्ण बनेको विश्लेषण भइरहेका छन्।
